Onderweg van welvaart naar crisis kijken burgers elkaar aan. Valt er iets te verdelen of is het ieder voor zich? Trouw verkent de verhouding tussen solidariteit en individualisme.

Duitsland is een bonte federatie van rijke en arme deelstaten. De grondwet schrijft voor dat de rijke een deel van hun belastinginkomsten overhevelen naar de arme. Maar hoe vanzelfsprekend is die financiële solidariteit?

Het is verkiezingsjaar in Duitsland. In september kiezen de Duitsers een nieuw federaal parlement, de bondsdag. Maar ook in twee deelstaten zijn er in die maand verkiezingen. Zowel in Beieren als in Hessen gaat de burger naar de stembus voor het deelstaatparlement, de landdag. Dat zijn de twee rijkste deelstaten, die het leeuwedeel bijdragen aan het Duitse bruto nationale product en daarmee aan het economische succes van Duitsland.

Nu is het in Duitsland zo geregeld dat rijke deelstaten een deel van hun belastinginkomsten afstaan aan arme deelstaten. Länderfinanzausgleich heet dat in Duitse ambtenarentaal. De grondwet uit 1948 formuleert het zo: “Alle deelstaten moeten genoeg geld tot hun beschikking hebben om alle burgers dezelfde levensstandaard te bieden.” Die wet verplicht de deelstaten tot onderlinge solidariteit zodat de Duitsers het overal ongeveer even goed hebben.

Nijd en afgunst
Nu is het de vraag of de burgers die opgelegde solidariteit ook daadwerkelijk delen en voelen. Peilingen geven aan dat de meeste Duitsers het principe wel in orde vinden. Maar over de uitwerking is men in toenemende mate ontevreden. Want dan gaat het niet meer om abstracte solidariteit, maar om de vraag of de burgers in Beieren het de Berlijners wel gunnen dat die op hun kosten leven. Dan gaan ineens factoren als nijd en afgunst een rol spelen.

Koren op de molen van politici in verkiezingsstemming. Horst Seehofer, minister-president en leider van de machtigste partij in Beieren, schuwt het populisme niet. Ze vieren daar in Berlijn feest van onze centen, vertelt hij de kiezers. Ze geven in Berlijn geld uit aan zaken die wij ons niet veroorloven, zegt hij, doelend op gratis crèches en gratis toegang tot de universiteiten. Bovendien verdwijnt het geld in de bodemloze put van een nieuw vliegveld.

Dat is volgens uitleggers van de grondwet geen goed argument. Deelstaten mogen zelf bepalen waaraan ze hun geld uitgeven. Voor het sociaal-democratische Berlijn zijn crèches en onderwijs nu eenmaal belangrijke zaken, terwijl men in Beieren het geld liever uitgeeft aan een behoudende gezinspolitiek. De makers van de grondwet hebben voor een federale structuur gekozen om de verscheidenheid in Duitsland te waarborgen.

Overtuigen
De nogal complexe regels voor de Länderfinanzausgleich hebben er inmiddels toe geleid dat de drie rijkste deelstaten, Beieren, Hessen en Baden-Württemberg, zo’n 7 miljard euro overhevelen naar de dertien minder rijke deelstaten, waaronder de ‘stadstaten’ Bremen, Berlijn en Hamburg. Beieren draait op voor bijna de helft van het geld, Berlijn slokt ongeveer de helft op. Hoe overtuig je de mensen in Beieren ervan dat het goed is om Berlijn te ondersteunen?

Politici en deskundigen voeren aan dat Berlijn de hoofdstad is. Dat brengt extra kosten met zich mee. En het betekent dat in Berlijn veel mensen niet in winst makende bedrijven werken en dat daardoor de belastinginkomsten gering zijn. Daarom moeten andere deelstaten bijspringen, net zoals in de Verenigde Staten de staten geld overhevelen naar Washington DC, de Amerikaanse regeringszetel.

Maar, zeggen de deelstaten met enig recht, daar moet de federale staat dan maar voor opdraaien. Solidariteit is prima, maar die moet wel ten dienste staan van de sociale en economische ontwikkeling en is niet bedoeld om het representatieve karakter van de hoofdstad te versterken. Solidariteit is niet goedgevigheid, maar moet ook een stimulans bevatten om economisch beter te presteren.

• © ANP.
  De fernsehturm ofwel de televisietoren op de Alexanderplatz in Berlijn.

Christen-democratisch mismanagment
Precies daaraan schort het in de regeling, vindt men in Beieren en Hessen. De deelstaten die goed presteren worden bestraft en de deelstaten die met schulden kampen worden voor hun gebrek aan begrotingsdiscipline beloond. Maar ook dat argument riekt naar populisme, want Berlijn doet het begrotingstechnisch momenteeel beter dan Beieren. Berlijn bouwt de schuld af die na de val van de Muur door christen-democratisch mismanagement is ontstaan.

Vanuit Berlijn wijst men er fijntjes op dat Beieren wel heel erg onsolidair is door te zwijgen over het voordeel dat de deelstaat vele jaren, van 1950 tot 1986, van de regeling heeft gehad. Beieren was een agrarische deelstaat die zich dankzij het geld van hoog ontwikkelde deelstaten als Noordrijn-Westfalen tot een moderne industriële regio kon ontwikkelen. Hoe ondankbaar kun je zijn?

Zo ondankbaar dus: Beieren en in zijn kielzog Hessen vinden dat de pijngrens is bereikt. Ze vinden dat het systeem van geldtransfer op de helling moet. In het zogeheten ‘federalismeoverleg’ hebben ze daar de andere deelstaten niet van kunnen overtuigen. Daarom grijpen ze naar het laatste redmiddel: ze vragen het Federale Constitutionele Hof in Karlruhe te beoordelen of het huidige systeem nog wel rechtvaardig is.

Belastingbetaler verstandiger dan politici
De vraag is of de kiezers onder de indruk zijn van de actie van Beieren en Hessen. De gemiddelde Duitse belastingbetaler blijkt nauwelijks gevoelig voor politici die hun allerlei financiële voordelen beloven. De solidariteit van de Duitse belastingbetaler is de laatste twee decennia regelmatig op de proef gesteld, zonder dat dat tot woedende opstanden leidde. De belastingbetaler blijkt vaak verstandiger dan politici denken dat hij is.

Na de val van de Muur nam de regering-Kohl twee besluiten om de zogeheten nieuwe deelstaten in het oosten naar het welvaartsniveau van de ‘oude deelstaten’ in het Westen te tillen. Op de inkomstenbelasting inde men een ‘solidariteitstoeslag’ van 5,5 procent. En aan de Länderfinanzausgleich voegde men nog een extra Solidaritätspakt toe.

Behalve tot enkele wettelijke bezwaren leidde de verzwaring van de lasten niet tot protesten. Al groeit ondertussen wel de onvrede in enkele noordwestelijke deelstaten, waaronder Noordrijn-Westfalen, omdat die door structurele problemen inmiddels net zo ‘arm’ zijn als de oostelijke.

Daarvoor gaan echter geen woedende menigten de straat op. Men wacht rustig op het jaar 2019, wanneer de looptijd van Länderfinanzausgleich en Solidaritätspakt verstrijkt.

‘Luie Grieken’
De afgelopen jaren werd de solidariteit van de Duitse belastingbetaler ook op de proef gesteld door de Duitse miljardenbijdragen aan de redding van de euro. Maar hoe boulevardblad Bild en enkele populistische politici ook hun best deden, de campagnes tegen de ‘luie Grieken’ die het geld van de Duitse belastingbetaler over de balk smeten, sloegen niet aan. De kalme overtuigingskracht van Merkel won het met gemak van de wilde koppen in Bild.

Is de Duitse belastingbetaler een brave onderdaan die alles slikt wat de staat verlangt? Nou, nee. Er zijn genoeg zaken waarvoor hij wel de straat op gaat, zoals kernafvaltransporten en megalomane bouwprojecten. Is hij dan zo rijk dat financiële solidariteit hem geen pijn doet? Dat eerder, al geldt dat alleen voor het economische middensegment, want wie veel minder dan modaal verdient, hoeft geen belasting te betalen en wie veel meer verdient, wil het niet.

Filosoof Peter Sloterdijk gooide eens een steen in de vijver van de belastingmoraal door te verlangen dat het ‘graaiende monster’ van de ‘belastingstaat’ plaats zou maken voor een staat waarin burgers vrijwillig en naar goeddunken geld afstaan. Hij pleitte voor ‘de deugd van de gevende hand’. Het voorstel leidde tot een stortvloed aan verontwaardigde reacties. Sloterdijk bond snel in en verzekerde dat hij nog altijd braaf op de sociaal-democraten stemt.

Les uit het verleden
Misschien hebben Duitsers weinig moeite met de solidariteit die ze via de belastingen plichtmatig bewijzen, omdat ze uit het verleden een belangrijke les hebben geleerd. Geloof geen politici die gevoelens van nijd en afgunst exploiteren door naar groepen te wijzen die er met de buit vandoor zouden gaan! Nijd en afgunst hebben, zoals de historicus Götz Aly recentelijk betoogde, de weg naar de Holocaust geplaveid.

Daarom zouden de regerende christelijke politici in Beieren en Hessen er goed aan doen om niet uit angst om de macht te verliezen, hun toevlucht te nemen tot het thema nijd. De Berlijners en de inwoners van de andere minder rijke deelstaten als object van ressentiment presenteren, deugt evenmin als destijds de stigmatisering van de Joden. Wie de verkiezingen wil winnen door de solidariteit van de belastingbetaler te ondergraven, onderschat en minacht de Duitse kiezer.