De drang naar onafhankelijkheid die in Europa rondwaart – zie Schotland en Catalonië – treft ook Beieren. Maar hoe serieus is de wens om uit de Bondsrepubliek te stappen? Op zoek naar separatisten in Zuid-Duitsland.
Alle clichés over Beieren kloppen. Het is het land van worst en schnitzel, van bier, van vrouwen in dirndl-jurkjes en van mannen met enorme buiken en krulsnorren. Het is ook het land van ‘Laptop und Lederhose’, waar een hightechindustrie is opgebloeid in harmonie met de eeuwenoude boerentraditie.
De Beiers zijn trots op hun rijkdom en eigenheid. Maar volgens sommigen wordt al dat moois bedreigd, zowel door de federale regering in Berlijn als door de bureaucraten in Brussel. Wil Beieren overleven, klinkt het, dan moet de regio zelfstandig worden.
Wie zijn die ‘separatisten’, wat zijn hun argumenten, en vooral: hoe serieus menen ze het?
Een van de bekendsten is Wilfried Scharnagl, auteur van het boek ‘Bayern kann es auch allein’ (2012). Als publicist en actief lid van de CSU, de Beierse variant van de christen-democratische CDU, is hij een regionale grootheid. Zijn geliefde deelstaat kan beter solo gaan, vindt hij. Om dit toe te lichten, trakteert hij op een lunch in zijn favoriete restaurant Osteria Italiana in de Beierse hoofdstad München, waar Adolf Hitler in de jaren dertig vaak at. Het interieur is in de oude staat gebleven. De tafeltjes zijn nog altijd van elkaar gescheiden door houten tussenschotten – zo ziet een separatist het graag.
Rooftocht
Scharnagls betoog, zo blijkt tussen de bouillon en de ravioli door, is er een van geld en macht. Van beide moet Beieren op dit moment onacceptabel veel afstaan.
Eerst het geld. Volgens Scharnagl vloeit er uit het rijke Beieren elk jaar een ‘excessief’ bedrag naar Berlijn, voor de steun aan arme deelstaten. Deze zogeheten ‘Länderfinanzausgleich’ is hem een doorn in het oog. Beieren betaalt dit jaar maar liefst 5 miljard euro. Een ‘rooftocht’ noemt Scharnagl het. Ooit profiteerde Beieren zelf van de steunregeling, in de decennia na de oorlog, toen het nog een arme agrarische deelstaat was. Maar in de jaren tachtig kwam de regio tot bloei en werd ze een nettobetaler. Veruit de grootste zelfs. En nu is de maat vol.
“Begrijp me niet verkeerd”, zegt Scharnagl. “Ook ik ben voor solidariteit. Maar een last van 5 miljard per jaar is schandalig. Beieren heeft in het verleden inderdaad zelf steungeld ontvangen: 3,4 miljard euro. Maar in de jaren daarna hebben we al minstens 43 miljard betaald. Dat is volkomen scheef, zeker als je ziet waar de andere deelstaten dat geld aan uitgeven.”
In de deelstaat Berlijn, illustreert de publicist, gebruiken ze het Beierse geld om gratis schoollunches weg te geven. Die luxe veroorloven de Beiers zich niet eens voor hun eigen kinderen. “Dat is toch absurd?”, zegt Scharnagl. “Als je bedenkt wat we hier in Beieren met al die miljarden zouden kunnen doen…”
Subsidiariteit
Behalve om geld gaat het om macht. Berlijn probeert de regio’s op steeds meer terreinen dictaten op te leggen, zegt Scharnagl. Het is een continue strijd geworden, terwijl de Duitse federatie van oorsprong was ingericht volgens het principe van subsidiariteit: de bond doet alleen wat nodig is voor het land als geheel, en al het overige houden de deelstaten in eigen hand. Maar inmiddels bemoeit Berlijn zich zelfs met het onderwijs; de hoofdstad wil het bovengemiddelde Beierse onderwijs gelijktrekken met dat in de rest van Duitsland. Een schande, vindt Scharnagl. “Nivellering werkt altijd naar omlaag, nooit naar omhoog. Beieren zou hiermee een grote troef verliezen.”
De opmars van de Europese Unie maakt het in Scharnagls ogen nog erger, want door Brussel is er een hele laag bemoeials bij gekomen. Die lui willen alles reguleren, van het type oliekannetjes op restauranttafels tot aan het schoeisel van kappers. Bovendien geeft de EU miljarden steun aan zwakke broeders als Griekenland en Portugal. Dat geld komt voor een groot deel uit Duitsland, en dus via-via uit Beieren. Maar is de inwoners van Beieren ooit iets gevraagd? Zulk ver-weg-bestuur, over meerdere schijven, is het failliet van de democratie, vindt Scharnagl. Liever dan een Europa van landen ziet hij daarom een Europa van regio’s. Regio’s die hun eigen koers varen en die in Brussel hun eigen stem hebben.
Beieren als zelfstandige staat: dat is geen utopie, rekent Scharnagl voor. Qua oppervlak is het veruit de grootste deelstaat van Duitsland. Met een bruto binnenlands product dat vorig jaar tegen de 500 miljard euro liep, zou het de zevende economische macht in Europa zijn. Ter vergelijking: Nederland, met een bruto binnenlands product van 600 miljard euro, staat op de zesde plaats. Qua inwonertal (12,6 miljoen) zou Beieren in Europa op de negende plaats komen.
Enquête
De regio heeft kortom alles in huis om op het Europese toneel mee te doen als middelgrote speler, terwijl het als federale deelstaat nagenoeg wegvalt. Daarom moet Beieren weer zelfstandig worden, vindt Scharnagl, net als vóór 1871 (zie tijdbalk onderaan). Bijna een kwart van de Beierse bevolking ziet dat ook zo. Althans, toen de Seidel-stichting – een aan de CSU gelieerde denktank waarin Scharnagl actief is – in 2011 een enquête hield, antwoordde 23 procent van de Beiers dat ze het liefst als zelfstandige staat verder wilden.
Een kwart van de bevolking; dat is ontzettend veel. Wie zijn die mensen? Je vindt ze in elk geval niet op het ‘Oktoberfest’, het wekenlange bier- en kermisfestijn waar München beroemd om is. Op dit grootste volksfeest ter wereld, waar elk jaar 6 miljoen mensen op afkomen, loopt bijna iedereen in lederhose of dirndl – zelfs de Chinese en Braziliaanse toeristen. Hier is het Beieren vóór en Beieren na: dé plek om separatisten tegen het lijf te lopen, zou je denken. Maar zodra je het woord ‘afscheiding’ laat vallen, kijken de feestgangers je aan alsof je gek bent. Afscheiden? We hebben het toch goed zo? Ja, netto verliezen we geld aan Berlijn, maar moeten we daarom weg uit de veilige Duitse federatie, met alle risico’s van dien?
Militair gevaar
Nee, het separatisme leeft totaal niet op de Münchener feestweide. Net zomin als in de rest van Beieren, verzekert Werner Weidenfeld, hoogleraar politieke wetenschappen aan de Ludwig Maximilians-universiteit in München. “Beiers zijn trots op hun regionale rijkdom, hun prachtige natuur en hun conservatieve waarden”, zegt de deskundige. Ze smullen er ook van als een regionale politicus een grote mond opzet tegen de federatie. Maar een echte wens tot afscheiding zie je volgens de deskundige slechts bij een enkeling.
En die enquête van Scharnagl dan, waaruit zou blijken dat een kwart van de Beiers een separatist is? “Ach, enquêtes”, verzucht Weidenfeld. “De uitkomst hangt altijd sterk af van hoe de vraag precies is geformuleerd.”
Een enkeling dus. En die is dan waarschijnlijk actief binnen de Bayernpartei, de enige politieke partij die afscheiding als keihard doel nastreeft. Een bloeiende club kun je het niet noemen, al doet voorzitter Florian Weber een dappere poging. “Bij de vorige deelstaatverkiezingen zijn we meer dan verdubbeld”, benadrukt hij in het partijkantoor. Dat wil zeggen: de partij klom van 1 naar 2,1 procent, net te weinig voor een zetel in het Beierse parlement.
Voor concrete invloed is meer nodig, erkent Weber. Maar heus, dat komt. Nog één flinke economische crisis en kiezers weten de partij – die in de jaren vijftig nog 18 procent scoorde en daarna instortte – weer te vinden.
Webers argumenten voor afscheiding zijn grofweg dezelfde als die van Scharnagl: Duitsland en de EU ontnemen Beieren te veel geld en macht, en met hun drang tot uniformeren tasten ze de eigenheid van de regio aan.
Daar komt volgens Weber bij dat grote naties een militair gevaar vormen. Ga maar na, zegt hij. “Sinds we ons in 1871 bij het Duitse Keizerrijk hebben aangesloten, zijn we in twee wereldoorlogen meegezogen. En nu is er opnieuw zo’n gevaarlijke tendens: vorige maand heeft Duitsland te kennen gegeven dat het een prominentere rol wil spelen op het wereldtoneel, onder andere door wapens te leveren aan de Koerden. Beangstigend.” Zijn separatistische partij, wil Weber maar zeggen, is de komende tijd harder nodig dan ooit tevoren.
Felle praatjes
Maar de meeste inwoners van Beieren zijn nog niet zover. Zij lachen de Bayernpartei weg als een marginaal verschijnsel. Zoals ze ook in hun vuistje lachen om CDU-er Scharnagl. Die zou binnen de CSU gelden als eenling. Niemand in de partijtop zou zijn exit-plan serieus nemen, en Scharnagl zou alleen getolereerd worden omdat hij met zijn felle praatjes stemmen wegtrekt bij de Bayernpartei. Dat is het hypocriete, reageert Weber: “Binnen de CSU práten ze alleen over afscheiding; bij de Bayernpartei willen we het echt dóen.”
Geconfronteerd met deze kritiek erkent Scharnagl dat zijn exit-wens niet zo absoluut is als gesuggereerd. “Ik ben niet gek, we wonen hier niet op een eiland”, zegt hij nadat hij zijn espresso heeft weggewerkt. Beieren heeft hechte banden met Duitsland, en dat moet zo blijven, vindt hij. Zelfs een autonoom Beieren geeft wat hem betreft nooit volledig zijn solidariteit met Duitsland op.
“Maar nu wordt er te veel van ons gevraagd”, herhaalt hij. “We krijgen haast geen lucht meer. Dat moet anders. Afscheiding is voor mij een reële optie. Maar als we in Beieren zoiets kunnen bereiken als in Schotland, namelijk meer autonomie in plaats van een volledig vertrek uit de overkoepelende staat, ben ik al dik tevreden.”