In een land dat de afgelopen halve eeuw zijn identiteit heeft gebouwd op de ordenende werking van regels en wetten, moet bondskanselier Angela Merkel zich nu verweren tegen een van de zwaarst mogelijke verwijten: dat de regering in het hele vraagstuk van migratie en integratie de controle kwijt is.

Het is een vast thema in talkshows en commentaren, maar ook op een dinertje met Duitse vrienden of in een gesprekje voordat de film begint in een bioscoop. Er is geen controle meer. De politie die boeven moet vangen en vrouwen moet beschermen, de justitie die misdrijven moet bestraffen, de overheid die de veiligheid van burgers moet garanderen, de deelstaten en de steden die de honderdduizenden nieuwkomers moeten opvangen: ze zijn allemaal überfordert. Het is te veel. Ze kunnen het niet meer aan.

Er wordt zwaar geschut in stelling gebracht. Leden van Merkels eigen fractie in de Bondsdag verzamelen nu handtekeningen onder een kritische brief waarin zij eisen dat het migratiebeleid verandert; volgens Duitse media heeft inmiddels een veertigtal van de 311 fractieleden in de gezamenlijke fractie van CDU en de Beierse zusterpartij CSU getekend. Ervaren politieke verslaggevers noteren veelbetekenend dat zelfs Schröder als bondskanselier niet zo onder vuur lag van zijn sociaal-democratische vrienden toen hij ruim tien jaar geleden besloot het sociale bestel te saneren – en daarbij uiteindelijk het veld moest ruimen.

Plannen om in Merkels fractie een stemming over migratie te forceren zijn geschrapt. Zo’n openlijke confrontatie zou de partij te veel beschadigen in de aanloop naar drie belangrijke deelstaatverkiezingen in maart. Maar het gemor is luid en duidelijk. Het unisono applaus op het CDU-partijcongres in december, bedoeld om de eenheid naar buiten te onderstrepen, is verstorven.

Klacht bij Constitutionele Hof

CSU-leider Horst Seehofer, ook premier van de deelstaat Beieren, wil nog verder gaan. Hij roept al weken om een bovengrens van 200.000 vluchtelingen. Dit weekeinde dreigde hij de regering voor het Constitutionele Hof in Karlsruhe te dagen. „Binnen veertien dagen zullen we schriftelijk van de regering eisen om aan de grens de volgens het recht geregelde verhoudingen te herstellen”, zei hij tegen Der Spiegel. Zo niet, dan rest Beieren „niets anders dan haar voor het Constitutionele Hof te dagen”.

Twee voormalige rechters van dat hof zien wel mogelijkheden voor zo’n zaak. Oud-rechter Udo Di Fabio heeft op verzoek van de Beierse regering een schets gemaakt van zo’n aanklacht. De nationale regering is verplicht rekening te houden met de belangen van de deelstaten, schrijft hij. Als Beieren, de deelstaat in het zuiden waar de meeste migranten het land in komen, wil dat de grenzen worden gecontroleerd, kan ‘Berlijn’ daar niet omheen. Óf een bovengrens stellen aan het aantal binnenkomers, zegt Di Fabio, óf doen wat in de Europese Dublin-verordening is afgesproken en iedereen terugsturen die via een veilige EU- lidstaat naar Duitsland probeert te gaan.

De capaciteit van Duitsland bij de opname van vluchtelingen is beperkt. Al het andere is een illusie

Gerhard Schröder, oud-bondskanselier

Merkel wijst eenzijdige Duitse besluiten hierover af en zoekt een gezamenlijk ‘Europees’ antwoord op de vluchtelingenstroom. Daar blijkt niets van terecht te komen, merkt voormalig Karlsruhe-rechter Hans-Jürgen Papier op. Tegen het Handelsblatt zei hij dat de regering „flagrant in gebreke blijft” door geen grenzen te stellen aan migranten. „Nog nooit was […] de kloof tussen recht en werkelijkheid zo groot als nu.”

Harde woorden van belangrijke rechters. Waar Peter Altmaier, door Merkel verantwoordelijk gemaakt voor de coördinatie van het vluchtelingenbeleid, zondagavond nog zei dat het beleid is gebaseerd op de wettelijke plicht om iedereen toe te laten die asiel vraagt, zegt Papier dat het een „politiek besluit” is geweest om de deuren vrijwel open te zetten voor migranten.

In het debat lopen de aanhoudende stroom vluchtelingen en de mislukte integratie van mensen met een migratie-achtergrond die al langer in Duitsland wonen, door elkaar heen. ‘Keulen’ heeft alles veranderd. Op Oudjaarsavond leken daar even geen wetten te bestaan. De staat stond machteloos. Geprobeerd werd de rol van buitenlanders weg te moffelen.

Meer oog voor schaduwkanten

De Frankfurter Allgemeine Zeitung vat het zo samen: „De situatie is niet werkelijk anders dan drie weken geleden. Maar Keulen heeft een ommezwaai in de stemming veroorzaakt. Nu zien veel burgers risico’s die er voorheen ook al waren, maar waarop weinig werd gelet. Zoals dat een deel van de vluchtelingen ons probleem met de onderklasse zal aanscherpen. En ook dat onder de vele jonge mannen ook mensen zitten die jarenlang gevochten hebben en beter overweg kunnen met een kalasjnikov dan welke Duitse straatagent ook. Werden aanvankelijk vooral de kansen van immigratie onderstreept, nu worden de schaduwkanten ervan gezien.”

In een opiniepeiling vorige week antwoordde 48 procent van de ondervraagden ‘ja’ op de stelling: ‘De vele vluchtelingen maken me bang’ – een vergelijking met eerdere vragen was er niet, en 50 procent antwoordde ‘nee’. Maar de verkoop van pepperspray stijgt. Er worden meer vergunningen aangevraagd voor alarmpistolen. En de steun voor Merkels CDU/CSU was in één week gedaald van 39 naar 37 procent.

‘De situatie wordt weer normaal’

Vluchtelingencoördinator Altmaier bezwoer zondagavond in een praatshow dat de situatie zich normaliseert. In november kwamen er zeven- tot achtduizend vluchtelingen per dag, nu ongeveer tweeduizend. Wie aan de grens met Oostenrijk verklaart dat hij in Duitsland geen asiel wil aanvragen of dat in een ander land wil doen, bijvoorbeeld Zweden, wordt teruggestuurd. In de eerste twee weken van dit jaar ging het om ongeveer tweeduizend mensen. Er komen strengere wetten aan, zei Altmaier. We zijn met andere Europese landen aan het praten. Maar dat „gaat allemaal niet met één druk op de knop”.

Een vergelijkbare oproep tot geduld deed minister van Financiën Wolfgang Schäuble. Het migratieprobleem moet aan de buitengrenzen van Europa worden opgelost, zei Schäuble, die suggereerde de kosten voor betere bewaking van die buitengrenzen te dekken met een EU-brede heffing op benzine.

Het overtuigt critici niet. Een paar dagen na ‘Keulen’ beloofde Merkel een „hard antwoord van de rechtsstaat”.

Andere politici gebruikten vergelijkbare termen. Een van de CDU-tegenstanders van Merkel, Bondsdaglid Wolfgang Bosbach, zei: „Het echte verrassende daarbij is dat dit moet worden gezegd en onderstreept. Omdat er een grote discrepantie is tussen het geldende recht en de handhaving ervan.”

Ook Merkels coalitiepartners van de sociaal-democratische SPD, die haar openarmenbeleid tot nog toe hebben gesteund, roeren zich. Vicekanselier Gabriel zegt nu: „We moeten van chaotische naar geordende immigratie”. SPD-premier Stephan Weil van Nedersaksen roept: „De bondskanselier zal zich in de loop van dit jaar moeten corrigeren.” Merkels voorganger Schröder: „De capaciteiten van Duitsland bij de opname, verzorging en integratie van vluchtelingen zijn beperkt. Al het andere is een illusie.”